Śmierć wspólnika. Konsekwencje prawno-majątkowe

źródło: flickr.com

Droga przez ustawodawcę zakreślona sprowadza się do trzech zasadniczych wariantów wzorcowych (zasady), a to rozwiązania spółki (tak np. dla spółki jawnej), jej kontynuacji z udziałem spadkobierców (tak np. dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością), jej kontynuacji bez udziału spadkobierców (tak np. dla spółki cywilnej). Warianty wzorcowe mogą czasami zostać zmodyfikowane umownie wolą wspólników (wyjątki od zasady). Poniżej – w sposób nieco bardziej szczegółowy – zostaną przedstawione rozwiązania wzorcowe dla spółek osobowych, spółek kapitałowych oraz spółki cywilnej i ich dopuszczalny zakres umownej modyfikacji. Rozwiązanie przyjęte w tym zakresie dla spółki jawnej będzie stanowiło punkt odniesienia dla rozwiązań przyjętych dla każdej innej spółki (cywilnej, osobowej, kapitałowej). Taka systematyka pozwoli Wam już dzisiaj ustalić tylko, lub też właściwie ukształtować – odpowiednio dla określonej formy prawnej spółki – pewne konsekwencje prawno-majątkowe, na wypadek, kiedy któregoś ze wspólników zabraknie.

Spółki osobowe – spółka jawna

Zasada głosi, że śmierć wspólnika jest przyczyną rozwiązania spółki. Śmierć wspólnika jest pierwszym z ciągu kolejnych zdarzeń – określanych jako likwidacja lub inny sposób zakończenia działalności spółki – skierowanych wolą ustawodawcy na utratę bytu prawnego spółki jawnej (podobnie Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z dnia 18 listopada 2010 r., I ACa 544/2010. Wyrażona w art. 112 pkt 4 k.h. zasada, że śmierć wspólnika powoduje rozwiązanie spółki jawnej została utrzymana w art. 58 pkt 4 k.s.h. Wystąpienie przyczyny rozwiązującej spółkę nie oznacza wszakże utraty przez nią osobowości prawnej i zdolności sądowej. Z kolei odpowiednikiem art. 122 kodeksu handlowego jest art. 67 § 1 k.s.h., zgodnie z którym jeżeli zachodzi przyczyna rozwiązania spółki jawnej, odbywa się jej likwidacja, chyba, że wspólnicy uzgodnili inny sposób zakończenia działalności spółki. Rozwiązanie spółki następuje z chwilą wykreślenia jej z rejestru (art. 84 § 2 Ksh.). Zasadą zatem jest, że śmierć jednego ze wspólników jest zdarzeniem kierującym spółkę ku rozwiązaniu.

Od zasady ustawodawca dopuścił odstępstwo. Wyjątek od zasady głosi, że pomimo śmierci wspólnika spółka trwa nadal pomiędzy pozostałymi wspólnikami jeżeli umowa spółki tak stanowi lub jeżeli pozostali wspólnicy niezwłocznie (po śmierci wspólnika) tak postanowią. Wyjątek od zasady jest skierowany zatem na trwanie spółki, ponieważ umowa spółki tak stanowi lub wspólnicy niezwłocznie tak postanowili (art. 64 Ksh). Nadto wymaga się rozliczenia ze spadkobiercami na podstawie osobnego bilansu uwzględniającego wartość zbywczą majątku spółki na dzień śmierci wspólnika (art. 65 i 66 Ksh). Podstawowym roszczeniem przysługującym spadkobiercom zmarłego wspólnika spółki jawnej, według treści art. 65 § 1 § 5 ksh jest roszczenie o wypłatę wartości udziału kapitałowego, oznaczonego na podstawie osobnego bilansu, sporządzonego na dzień śmierci wspólnika, a w dalszej kolejności roszczenie o wypłatę zysku ze spraw jeszcze niezakończonych przed śmiercią wspólnika, które może być zrealizowane z końcem roku obrotowego (tak w wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 26 października 2007 roku, I ACa 386/2007). 

Spłata spadkobiercom udziału kapitałowego zmarłego wspólnika (zysku ze spraw jeszcze nie zakończonych przed śmiercią wspólnika) stanowi częstokroć znaczący wydatek, którego pozostali wspólnicy zamierzający kontynuować prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki jawnej, nie spodziewali się ponieść. Nadto doświadczenie pokazuje, że spadkobiercy – dysponując prawem żądania wyjaśnień, rachunków, podziału zysku – utrudniają bieżące prowadzenie spraw spółki. W interesie pozostałych wspólników jest zatem jak najszybsza spłata spadkobierców.

Pozostałe spółki osobowe – odpowiednie stosowanie

Przedmiotowe regulacje dotyczące spółki jawnej, stosuje się odpowiednio względem pozostałych spółek osobowych, a to spółki partnerskiej – przy czym tu śmierć partnera nie jest przyczyną rozwiązania spółki – spółka partnerska istnieje nadal pomiędzy pozostałymi partnerami (art. 98 Ksh). Aktualna jest natomiast sprawa rozliczeń pozostałych partnerów ze spadkobiercami, – przepisy art. 64 – 66 Ksh stosuje się w przypadku śmierci partnera wprost (art. 99 pkt 1 Ksh). Spadkobierca może wejść do spółki partnerskiej jeżeli posiada uprawnienia do wykonywania wolnego zawodu i przewiduje to umowa spółki; spółki komandytowej i komandytowo- akcyjnej, przy czym tu odpowiednie zastosowanie przepisów o spółce jawnej odnosi się do komplementariuszy.

Spółki kapitałowe

O ile w spółkach osobowych śmierć wspólnika powoduje ich rozwiązanie (zasada), a ewentualnie dalsze trwanie możliwe jest bez udziału spadkobierców (wyjątek od zasady), o tyle w spółkach kapitałowych sytuacja jest odwrócona. W spółkach kapitałowych śmierć wspólnika nie powoduje jej rozwiązania, lecz trwanie spółki z udziałem jego następcy prawnego – wspólnika (zasada). Wyjątek od zasady został przewidziany dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, która spółką „czysto” kapitałową nie jest. Jeżeli umowa spółki nie wyłącza wstąpienia do spółki spadkobierców na miejsce zmarłego wspólnika (art. 183 kh), to wstępują oni do spółki z mocy samego prawa spadkowego i wykonują swoje prawa w spółce (art. 184 kh; tak w wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 16 sierpnia 1991 roku, IV SA 693/ 91).

Umowa spółki może ograniczyć lub wyłączyć wstąpienie do spółki spadkobierców na miejsce zmarłego wspólnika. W tym przypadku umowa spółki powinna określać warunki spłaty spadkobierców niewstępujących do spółki, pod rygorem bezskuteczności ograniczenia lub wyłączenia (§ 1. art. 183 Ksh). Wymaga się więc rozliczenia ze spadkobiercami na podstawie warunków spłaty spadkobierców niewstępujących do spółki. Spłata spadkobiercom udziału zmarłego wspólnika stanowi częstokroć znaczący wydatek, którego pozostali wspólnicy spółki z o.o. nie spodziewali się ponieść. Konieczność poniesienia znacznego i nieprzewidzianego wydatku może zmienić wolę kontynuacji i skierować ją na rozwiązanie i likwidację spółki. W interesie pozostałych wspólników jest zatem jak najszybsza spłata spadkobierców.

Spółka cywilna

O ile w kodeksie spółek handlowych dalsze trwanie spółki w przypadku śmierci wspólnika zależne jest od umowy spółki jawnej bądź od uzgodnienia pomiędzy pozostałymi wspólnikami, o tyle w spółce cywilnej dalsze trwanie spółki jest wyraźnie przez prawo przewidziane – spółka trwa mimo ustąpienia z niej wspólnika bez potrzeby istnienia w tej mierze postanowień umownych lub uzgodnienia w tym względzie przez pozostałych wspólników. Umowa spółki może stanowić, że w razie śmierci wspólnika spółka będzie istniała nadal z jego spadkobiercami. W tym przypadku spadkobiercy wchodzą na miejsce zmarłego wspólnika przejmując wszystkie jego prawa, które im służą wspólnie. W razie braku takiego postanowienia winno być dokonane z jego spadkobiercami rozliczenie. Uskutecznia się je na podstawie rzeczywistej wartości majątku spółki z chwili śmierci wspólnika. Wymaga się więc rozliczenia ze spadkobiercami na podstawie warunków spłaty spadkobierców niewstępujących do spółki. Spłata spadkobiercom udziału zmarłego wspólnika stanowi częstokroć znaczący wydatek, którego pozostali wspólnicy spółki cywilnej, nie spodziewali się ponieść. Jednocześnie w interesie pozostałych wspólników jest jak najszybsza spłata spadkobierców.

Podsumowując

Ustawodawca przewidział dla poszczególnych kategorii spółek pewne rozwiązania wzorcowe, które – co do zasady – mogą zostać zmodyfikowane umownie wolą wspólników. Rozwiązaniem wzorcowym (modyfikacją) dla: spółki cywilnej – jest trwanie spółki bez udziału w niej spadkobierców, których należy spłacić; mocą zapisów umownych ustawodawca dopuszcza jednak ich wstąpienie do grona wspólników; spółki jawnej – jest rozwiązanie spółki; mocą zapisów umownych lub na skutek niezwłocznego uzgodnienia wspólników ustawodawca dopuszcza trwanie spółki bez udziału w niej spadkobierców, których należy spłacić; spółki partnerskiej – jest trwanie spółki bez udziału w niej spadkobierców, których należy spłacić; spółki komandytowej i spółki komandytowo-akcyjnej – jest rozwiązanie spółki; mocą zapisów umownych lub na skutek niezwłocznego uzgodnienia wspólników ustawodawca dopuszcza trwanie spółki bez udziału w niej spadkobierców, których należy spłacić – dotyczy tylko komplementariuszy; spółki z ograniczoną odpowiedzialnością – jest trwanie spółki z udziałem w niej spadkobierców; mocą zapisów umownych ustawodawca dopuszcza jednak ich wyłączenie z obowiązkiem spłaty; spółki akcyjnej – jest trwanie spółki z udziałem w niej spadkobierców. Spadkobiercy – wspólnicy spółek kapitałowych mogą sprzedać swoje udziały (akcje) na zasadzie swobody umów.

Negatywną konsekwencję w postaci konieczności spłaty spadkobierców bądź celowość zakupu udziałów lub akcji, łagodzi posiadanie polisy potwierdzającej zawarcie umowy krzyżowego ubezpieczenia na życie wspólników (Business Insurance).

Autor tekstu jest prawnikiem z doświadczeniem w: audyt prawny spółek kapitałowych (due dilligence), procesy łączenia, podziału spółek kapitałowych, przekształcenia spółek osobowych, ogólna obsługa prawna podmiotów gospodarczych, w tym prowadzenie procesów cywilnych, projekty wzajemnego finansowania w grupie podmiotów przy wykorzystaniu weksli, szkolenia. (Kontakt: [email protected])